امروزه برای تشخیص دروغ انواع دروغ سنج ها اختراع شده است و با تمام این پیشرفت ها هر یک کم و کاستی و نقطه ضعف های خاص خود را نیز دارا میباشد

در این مقاله ما به بررسی نحوه ی عملکرد و معرفی انواع دروغسنج ها میپردازیم و در ادامه ی مطلب با ما همراه باشید...

ممکن است تصور اولیه بسیاری از مردم از سیستم دروغ سنج ، دستگاهی باشد که به بدن سوژه وصل می شود و طی صحبت کردن وی ، هر جا که دروغی گفته شود ، آلارم می دهد ، ولی روش های علمی دروغ سنجی با این سیستم فرضی اختلاف نسبتا زیادی دارند . در واقع ، سیستم های دروغ سنجی مجموعه ای از روش های علمی هستند که در آنها سعی می شود با ثبت و تحلیل تغییرات فیزیولوژیک بدن فرد متهم ( سوژه ) هنگام پاسخ دادن به تعدادی از پرسش ها ، صحت و سقم گفته های قبلی وی درباره عدم ارتباط وی با یک جرم تعیین شود . بر همین اساس یکی از فارغ التحصیلان دانشکده مهندسی پزشکی دانشگاه صنعتی امیر کبیر موفق به طراحی و تدوین سامانه دروغ سنجی با استفاده از امواج مغزی شده است .

ما نیز به این بهانه با وحید ابوطالبی ، مجری این طرح به گفتگو نشسته ایم : 

- اصولا یک سیستم (سامانه) دروغ سنجی چه ساختاری دارد ؟ هر سیستم دروغ سنجی در کل از یک مجموعه پرسش ، یک سیستم برای ثبت علائم فیزیولوژیک و روش یا نرم افزاری برای تحلیل علائم ثبت شده تشکیل می شود . عناوین سوالات و ترتیب پرسیدن آنها باید به شکل مناسب طراحی شده تا باعث برانگیختن واکنش مناسب در سوژه شود . بسته به مولفه فیزیولوژیکی مورد استفاده ، سخت افزار و نرم افزار سیستم دروغ سنجی باید قابلیت ثبت و نمایش آن را داشته باشد . بخش آخر و مهمترین قسمت سیستم ، بخش تحلیل داده های ثبت شده است که باید بر اساس قواعد و روش های مناسب انجام شود . این بخش در سیستم های جدید در قالب یک نرم افزار پیاده سازی می شود که کار تفسیر داده ها را به صورت رایانه ای و خودکار انجام می دهد .

- تاریخچه ای از ساخت سامانه های دروغ سنجی در دنیا برایمان ارائه کنید ؟ اولین سیستم های دروغ سنجی در سال های حدود 1900 ساخته شدند که با ثبت فشار خون و ریتم ( نرخ ) ضربان قلب کار می کردند . بعد در سال 1921 نرخ تنفس و سال 1939 میزان رسانایی پوست ( که اغلب وابسته به میزان تعریق است ) به این سیستم ها اضافه شدند و به این ترتیب سیستم های دروغ سنجی کلاسیک به شکل کامل امروزی خود درآمدند که به آنها پلی گراف هم می گویند . علاوه بر این سیستم ها که امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا در تحقیقات جنایی و گزینش های استخدامی به کار می روند ، روش های دیگری نیز برای دروغ سنجی مطرح هستند که اصطلاحا به آنها روشهای جایگزین می گویند . روش دروغ سنجی مغزی یکی از این روش های جایگزین است .

- تفاوت روشهای جایگزین و به طور خاص روش دروغ سنجی مغزی که در طرح شما مورد توجه بوده است با روشهای دروغ سنجی کلاسیک در چیست ؟ در هر یک از روشهای جایگزین سعی شده است یکی از محدودیت های روش دروغ سنجی کلاسیک رفع شود . با این حال روش دروغ سنجی کلاسیک و بسیاری از روش های جایگزین ، با وجود توسعه ها و اصلاحات فراوانی که روی آنها انجام شده است ، از یک مشکل اساسی رنج می برند . مشکل اساسی این روش ها وابستگی آنها به استرس است ؛ یعنی اگر یک سوژه راستگو طی آزمایش به دلیل دیگری غیر از دروغگویی دچار استرس شود ، سیستم او را به اشتباه دروغگو تشخیص خواهد داد ، همچنین اگر یک سوژه دروغگو ، کنترل خوبی روی استرس خود داشته باشد ، می تواند مانع بروز علائم استرس در بدن خود شود و سیستم را به اشتباه بیندازد ، بنابراین برای حل مشکل وابستگی روش به استرس ، این ایده مطرح شده است که به جای استفاده از استرس به عنوان یک تاثیر ثانویه از دروغ ، فعالیت های محل اصلی تولید دروغ یعنی مغز را مورد بررسی قرار دهیم . روش های دروغ سنجی مغزی بر اساس این ایده پایه گذاری شده اند و در آنها با تکیه بر پارامترهای مربوط به مغز مثل شناخت و حافظه ، وابستگی به استرس از میان می رود . در طرحی که ما برای طراحی یک روش دروغ سنجی انجام دادیم ، روی بخشی از پتانسیل های الکتریکی مغز که هنگام انجام برخی از فعالیت های شناختی مغز تولید می شوند ، تمرکز کردیم .

این مولفه های شناختی چگونه در مغز تولید می شوند ؟ چه خصوصیاتی دارند و چگونه در فرایند دروغ سنجی به کار گرفته می شوند ؟ وقتی ذهن انسان در جریان یک کار شناختی ، مثلا شناسایی تصویری که به او نشان داده شده یا تشخیص صدایی که به گوشش رسیده قرار می گیرد ، در سیگنال های الکتریکی مغز او ( که در نوار مغز نیز ثبت می شود ) شکل موج های خاصی تولید می شود که به آنها مولفه های شناختی مغز می گویند . یکی از مهم ترین این مولفه ها ، موج کوچکی با دامنه حدود 10 تا 15 میکروولت است که حدود 300 میلی ثانیه بعد از دیدن یا شنیدن تحریک ورودی تولید می شود و به آن P300 گفته می شود . مولفه P300 در زمانی که فرد در بیان دیدن یا شنیدن یک سری تحریک ، با یک تحریک غیرمنتظره مواجه شود ، تولید می شود . در روش دروغ سنجی مغزی ، موارد مختلف مرتبط و نامرتبط با جرم به ترتیبی برای فرد نمایش داده می شود که سوژه به صورت غیرمنتظره و تصادفی با موارد مرتبط با جرم مواجه شود . در این حالت اگر سوژه مورد بررسی واقعا از جرم اطلاع داشته باشد ، این مورد برای وی معنایی متفاوت از سایر موارد خواهد داشت و بنابراین مولفه P300 در سیگنال مغزی او ظاهر می شود ، ولی اگر فرد مورد آزمایش در واقع اطلاعی از جرم مورد بررسی نداشته باشد ، تفاوتی میان موارد مرتبط و نامرتبط حس نمی کند و مولفه P300 ظاهر نمی شود . با بررسی بود یا نبود مولفه P300 در سیگنال مغزی سوژه ، می توان پی برد که آیا فرد واقعا از جرم اطلاعی داشته یا نه .  

وقتی صحبت از دروغ سنجی می شود ، یعنی سیستم در تعیین صحت یا عدم صحت موضوعات موردنظر تا چه اندازه توانایی دارد ؟ هریک از سیستم هایی که به عنوان یک روش دروغ سنجی در دنیا مطرح شده اند ، میزان کارایی خاصی دارد که آن را معمولا با دقت یا میزان صحت خروجی روش تعیین می کنند . برای تعیین میزان دقت روش ، آن را روی یک مجموعه داوطلب و با استفاده از یک جرم ساختگی آزمایش می کنند . 2 گروه از داوطلبان در این آزمایش شرکت می کنند که گروه اول مخفیانه یک جرم ساختگی ( مثلا دزدیدن یک شی ئ قیمتی از داخل یک کشو ) را انجام می دهند و گروه دوم این کار را انجام نمی دهند . یکی از محدودیت های دروغ سنجی کلاسیک وابستگی آن به استرس شخص مورد آزمایش است سپس با روش دروغ سنجی مورد نظر ، همه داوطلبان مورد آزمایش قرار می گیرند و مجرم بودن یا نبودن آنها تعیین می شود . هرچه میزان تشخیص های صحیح روش بیشتر باشد ، دقت روش بالاتر است . باید توجه داشت که این دقت ، بجز نوع روش دروغ سنجی تا حدی به کیفیت پرسش های طراحی شده ، سطح آگاهی و هوشیاری سوژه های شرکت کننده و میزان توانایی کارشناس دروغ سنجی نیز بستگی دارد و به همین دلیل دقت های اعلام شده برای یک روش توسط گروه های مختلف ممکن است قدری متفاوت باشد . بعلاوه ما در روش ارائه شده روی 110 داوطلب پیاده سازی شد که 59 نفر از آنها جرم ساختگی را انجام داده و 51 نفر آن را انجام نداده بودند . نتایج خروجی روش پردازشی طراحی شده در این طرح برای این 110 نفر حاکی دقت 86 درصد این روش بود . 

آیا با تحریف مصنوعی می توان کارکرد سیستم را دچار اختلال کرد ؟ برای همه روش های دروغ سنجی ، ترفندهایی برای به اشتباه انداختن روش وجود دارد که به آنها اقدامات مقابله ای می گویند . البته کارشناسان دروغ سنجی نیز روش ها و ابزارهایی برای تشخیص این اقدامات مقابله ای و جلوگیری از استفاده آنها به وسیله فرد مجرم دارند . در واقع ، آزمایش دروغ سنجی مثل یک مسابقه بین فرد مجرم و کارشناس دروغ سنجی است که هرکدام بیشتر به کار خود مسلط باشند می توانند بر طرف مقابل غلبه کنند . برای روش دروغ سنجی مغزی نیز همانند همه روش های دروغ سنجی دیگر می توان اقدامات مقابله ای خاصی طراحی و استفاده کرد ، ولی مسلما چون میزان کنترل آزادی انسان بر فعالیت مغزی خودش کم است ، میزان اقدامات مقابله ای ممکن بسیار کمتر از روش های وابسته به استرس ، مثلا دروغ سنجی کلاسیک است .

این سیستم نسبت به دیگر سامانه های دروغ سنجی چه برتری ها یا تفاوت هایی دارد ؟ همان طور که گفته شد ، اصولا روش های دروغ سنجی مغزی به علت این که از پارامترهای وابسته به استرس استفاده نمی کنند ، به میزان استرس فرد وابسته نیستند و به طور بالقوه توانایی بالاتری دارند ، اما در میان روش های دروغ سنجی مغزی ، ما برای این که کارایی روش خود را با دیگر گروه های تحقیقاتی مقایسه کنیم ، روش های مطرح شده به وسیله این گروه ها را نیز روی داده های ثبت شده خودمان پیاده و کارایی آنها را مقایسه کردیم . نتایج به دست آمده نشان می داد که دقت روش ما در حدود 6 تا 10 درصد بالاتر از روش های مطرح شده توسط گروه های دیگر است . 

آیا این سیستم در دیگر موارد تشخیصی در حوزه پزشکی نیز قابل توسعه است ؟ با توجه به ارتباط تنگاتنگی که میان بروز مولفه P300 و فعالیت های شناختی مغز وجود دارد ، از این مولفه در تشخیص بیماری هایی که به نحوی با جنبه شناختی فعالیت مغز سر و کار دارند ، استفاده می شود . از جمله این کاربردها ، تشخیص بیماری هایی مثل آلزایمر ، اسکیزوفرنی و ام . اس است ؛ همچنین در طراحی سیستم های رابط مغز با رایانه که از ابزارهای کمک به افراد معلول و فلج برای کنترل رایانه است ، نیز از مولفه P300 استفاده می شود .